De leus ‘Rettet den Wald!’ (1971) van de Duitse kunstenaar Joseph Beuys vormt de basis voor de tentoonstelling ‘Rettet den Wald! Save the forest! Red het bos!’ in Museum Het Valkhof in Nijmegen. In deze groepstentoonstelling zijn drie werken van de Nijmeegse tekenaar Erik Odijk (1959) te zien. Het zijn vroegere werken, waarin het ongerepte bos nog onderwerp was van zijn monumentale pastel- en houtskooltekeningen.
Erik Odijk, Oscillation, 2004, foto: Sandra Mackus
Detail
Macaber
De zwart-wit tekening van een sparrenbos in de sneeuw trekt direct mijn aandacht. Zonder dat er daadwerkelijk iets gebeurt, roept het werk een onheilspellend gevoel op. Misschien is het de rode pastelgloed die – zodra ik dichter bij het werk ga kijken – door de zwarte houtskool-laag schemert, en het (letterlijk) een macabere ondertoon geeft? Het lijkt alsof er ieder moment iets kan gebeuren, hoewel we weten dat dat niet kan. Odijk speelt met noties van het sublieme. In zijn uitvergrote tekeningen van omgevallen bomen, afbrokkelende rotsblokken en gitzwarte bossen voel je je als beschouwer niet welkom. Sterker nog, het lijkt alsof de mens hier nog nooit is geweest.
Het Sublieme
Ondanks de suggestie van gevaar, blijf je als beschouwer kijken. De filosoof Edmund Burke gaf in de achttiende eeuw al aan dat de mens van een gevaarlijke situatie kan genieten zolang er sprake is van zelfbehoud: je weet dat je eigen leven geen risico loopt. Er is ook gewoonweg geen sprake van gevaar. Odijk weet middels een aantal kunstgrepen enkel de suggestie ervan op te roepen en een spel tussen aantrekken en afstoten te creëren.
De foto voorbij
Aan iedere tekening ligt een zelfgemaakte foto ten grondslag, die de kunstenaar tijdens wandeltochten in natuurgebieden van onder andere Canada, Europa, Mexico en Indonesië heeft gemaakt. Hij heeft die foto vervolgens naar zijn eigen hand gezet door stukjes natuur metersgroot uit te vergroten, een keuze te maken in de uitsnede van het beeld, bijzondere combinaties tussen zwart-wit en kleur te maken, en natuurlijk door zijn eigen – uiterst nauwkeurige – tekentechniek toe te passen. Zijn tekeningen gaan verder waar de foto ophoudt. In zijn werk probeert hij zijn eigen ervaringen rondom de grootsheid van de natuur en de nietigheid van de mens te vangen.
Erik Odijk, Skog, 2003, foto: Sandra Mackus
Suspense
Voor het werk Skog (2003) (dat bos betekent) liet Odijk zich door een van de laatste Europese oerbossen inspireren. Met houtskool en pastelkrijt heeft hij een Zweeds meertje omringd door rotsen, bomen en andere begroeiing vastgelegd. Bijna iedere millimeter van het papier is gevuld en zelfs de witte uitsparingen van het papier doen mee als ‘overbelichte partijen’. Terwijl gedeeltes van de tekening zwart-wit zijn, is een ander gedeelte van kleur voorzien. Met dit samenspel tussen zwart-wit en bruinrode kleuren roept hij spanning op. De bruinrode herfstkleuren in het water hebben wederom iets huiveringwekkends.
Red het bos
In de werken van Odijk komt de natuur in eerste instantie niet naar voren als de underdog. Het zijn juist de kracht en ongrijpbaarheid van de natuur, die worden weergegeven. Niets blijkt minder waar. In het cahier ‘Erik Odijk, op zoek naar het sublieme’ (2015) dat is uitgegeven door stichting ‘Verborgen landschap’ geeft de kunstenaar aan dat het opdoen van een sublieme ervaring in Nederland in feite al onmogelijk is. Waar de natuur oppermachtig lijkt in zijn tekeningen, is het de mens die haar in werkelijkheid vernietigt. Nog maar op een paar plekken in de wereld kan een dergelijke, sublieme ervaring in werkelijkheid worden opgedaan. Zonder leuzen of openlijke statements pleit ook Odijk voor natuurbehoud.
De tentoonstelling ‘Rettet den Wald! Save the forest! Red het bos!’ is nog tot en met 9 januari 2022 te zien in Museum Het Valkhof (Nijmegen).
