In 1905 tekende Piet Mondriaan bovenstaande aquarel Knotwilgen aan een sloot buiten Amsterdam. Het zes kilometer lange riviertje het Gein, was aan het begin van zijn carrière een terugkerende inspiratieplek. Per fiets vertrok hij vanuit Amsterdam, om zich te laten inspireren door het landschap.
Meer dan honderd jaar later worden kunstenaars nog steeds door dit landschap geïnspireerd. Het Mondriaanhuis in Amersfoort laat in de tentoonstelling ‘Aan het Gein’ naast enkele werken van Mondriaan, schilderijen van Anna Khodorovich en tekeningen van Annemieke Harkema zien. Beide kunstenaars reageren op geheel eigen wijze op deze omgeving in hun werk. Omdat mijn blog zich toespitst op tekenaars, ga ik uitsluitend op het werk van Harkema in.
Bij het binnenlopen van de tentoonstelling wordt, ondanks de grote tekeningen aan de muur, mijn oog naar twee kleine tekenboekjes getrokken. De boekjes worden onder een vitrine op een sokkel gepresenteerd, waardoor helaas maar twee pagina’s bekeken kunnen worden. De snelheid waarmee de werken op papier zijn gezet, alsook het kleine formaat, suggereren dat het om directe registraties aan het Gein gaan. Het is alsof je even mee mag kijken over de schouder van de kunstenaar en tegelijkertijd het landschap door haar ogen ziet. In plaats van een fotografische registratie, lijkt de kunstenaar met minimale middelen haar eigen indrukken en gewaarwordingen op papier te hebben vastgelegd. Zo voel je in de bovenste tekening letterlijk de kou, doordat ze haar potloodtekening met pastelblauwe kleuren aanzet. En in beide tekeningen lijkt de wirwar aan lijnen – en de snelheid waarmee deze is neergezet – duidelijk te maken, dat er veel wind staat. Scherp aangezette, diagonale lijnen worden afgewisseld met lichte en zachte lijnen. Hierdoor wordt de indruk gewekt dat de wolkenlucht en het landschap voortdurend veranderen. Het vlakke rivierlandschap komt in deze tekeningen letterlijk tot leven; alsof je niet één statisch beeld krijgt te zien, maar de tijd die Harkema nodig had om deze tekening vast te leggen.
Tijd lijkt een terugkerend element in haar werk. Zo heeft de kunstenaar van januari tot en met april 2024 meermaals aan het Gein getekend, om wilgen vast te leggen. Opnieuw lijkt ze geen naturalistische weergave na te streven, maar lijkt ze vooral geïnteresseerd in de overgang van de winter naar de lente, die ze in een serie van 48 tekeningen heeft vastgelegd. Op de tekeningen lijken telkens andere bomen weergegeven, waardoor je niet alleen een transitie van winter naar lente ziet, maar tevens de onderlinge verschillen tussen de bomen. Het tekengebaar in combinatie met het kleurenpalet zijn bepalend in haar werk. Terwijl de eerste tekeningen (in de winter) meer schaarse lijnen en koele kleuren tonen, worden de tekeningen al snel van meer lijnen voorzien en worden de koele paarse, blauwe en bruine tinten, geleidelijk ingeruild voor geel, oranje en groene kleuren (de lente). In alle werken zit een openheid, met daarin ruimte voor verandering. Net als in haar schetsboeken, worden stellige harde lijnen afgewisseld met aarzelende, zachte en kronkelende lijnen. Op het ene moment lijkt ze zoekende, en neemt ze de kijker mee in deze zoektocht, terwijl ze een volgend moment – in diezelfde tekening – juist doortastend te werk gaat. Het zorgt voor een spannende wisselwerking, die bepalend is voor de sfeer en de uitstraling.
Naast kleinere tekeningen, hangen ook enkele monumentale werken aan de muur. Met opnieuw minimale middelen weet Harkema een krachtig werk neer te zetten. De grauwe, lege winterlandschappen roepen enerzijds een gevoel van verstilling op. Aan de andere kant wordt dit gevoel doorbroken door de vluchtige wolkenpartijen. Opnieuw gebruikt ze hiervoor een verscheidenheid aan lijnen. Deze keer maakt de kunstenaar ook gebruik van vlekken, waar ze vervolgens met wit kleurpotlood overheen heeft getekend. Hoewel deze lijnen van een afstandje niet te zien zijn, zorgen ze voor beweging in het beeld. Je voelt bijna de snelheid waarmee de wolken boven de horizon voorbij razen. In een van de tekeningen meen ik zelfs één of misschien wel meerdere boten te zien. Dankzij het gebruik van minimale lijnen gaan deze boten bijna op in het landschap. Zo weet de kunstenaar de aandacht bij het landschap zelf te houden.
De tentoonstelling ‘Aan het Gein’ is t/m 13 oktober te bezoeken in het Mondriaanhuis (Amersfoort).
