Vorige week schreef ik al een blog naar aanleiding van mijn bezoek aan het LaM vanwege hun collectie outsider art. Het is dan ook niet vreemd dat juist in dit museum een prachtige overzichtstentoonstelling van de Franse kunstenaar Annette Messager (1943) was te zien. Al van kleins af aan kwam zij in aanraking met onconventionele kunstuitingen, die haar tot de dag van vandaag inspireren. Hoewel haar oeuvre een brede diversiteit aan materialen en technieken omvat, tekent ze veel. In haar tentoonstelling in Villeneuve d’Ascq zijn dan ook veel tekeningen te zien, waarvan een aantal in deze blog zullen worden besproken.
Tegengif
In de begeleidende tentoonstellingsgids wordt de door Messager uitgekozen titel ‘Alsof’ verklaard. Deze blijkt afkomstig uit het verhaal Personne van Gwenaëlle Aubry, waarin de hoofdpersoon geplaagd wordt door de tragiek van het leven. Messagers tentoonstelling dient als een soort tegengif. Door te doen alsof, wordt ineens alles mogelijk en kun je als mens ontsnappen aan je onvermijdelijke lot. Toch zie je geen mierzoete werken waarin kwaad en pijn zijn uitgesloten. Sterker nog, voor haar werk baseert ze zich op het dagelijks leven, dat ze met een flinke dosis humor en spot tegemoet treedt.
Frankrijk als natte droom
Met de serie Faire des carte de France (2000) maakte Messager tachtig tekeningen voor de 5de biënnale van Lyon. Alle werken tonen de contouren van haar geboorteland, die ze op verschillende wijzen heeft ingevuld. Zo wordt de herkenbare vorm onder andere gevuld met een maagdarmstelsel, een spinnenweb, een groep nudisten en met gekke koeien. De werken, die in eerste instantie vooral op de lachspieren werken, hebben een diepere lading. De titel van de serie blijkt een woordspeling te zijn, aangezien ‘faire des cartes de France’ een uitdrukking uit het verleden is, waarmee de nachtelijke spermavlekken van de jonge koning Lodewijk XIII werden aangeduid. Waarschijnlijk waren deze niet ontstaan, als hij had gezien hoe ‘zijn Frankrijk’ er een aantal eeuwen later uit zou zien. Op een onverbloemde, allesbehalve rooskleurige wijze, toont Messager de vele gezichten van haar eigen land.
Borstkwallen
Diverse malen zijn tekeningen van kwallen te zien. Het zakvormige lichaam waaraan normaal tentakels zitten is ingeruild voor een menselijke borst, mogelijk die van de kunstenaar zelf. In 2019 hoorde Messager dat ze borstkanker heeft. In haar tekeningen uit ze haar angsten en geeft ze vorm aan het kwaad. Net als kwallen, droeg ook zij gif in haar lijf dat zich als tentakels, een weg door haar lichaam baande. Het kwaad draagt verschillende gezichten in haar werk. Wat in eerste instantie een pandabeer, muis of vlinder lijken te zijn, blijken bij een tweede blik vermomde schedels. Messager lijkt aan te geven dat de dood je verrast en – zonder dat je het direct in de gaten hebt – zomaar voor je deur kan staan.
F*ck jou
Eén van de tentoonstellingszalen in het LaM is omgetoverd tot een ruimte vullende installatie met een bijzonder behang. Want hoewel ze van een afstandje op bloemen lijken, heeft Messager een dessin van vrouwelijke geslachtsorganen gemaakt. De tekeningen zijn vijandig. Zo heeft ze een eierstok veranderd in een hand die haar middelvinger opsteekt, is een baarmoeder in een schedel veranderd, en steekt er een dolk uit één van de vagina’s. De feministische boodschap is duidelijk en – ondanks dat de werken al wat ouder zijn – nog altijd actueel. In de kamer hangen ook diverse kneuterige letterschilderijtjes, zoals je die vaak in babykamers tegenkomt. De onschuldig ogende tekeningen blijken echter niet het begin van een babynaam aan te duiden, maar die van een belediging of scheldwoord. In combinatie met het behang wil ze alle mannen die het zelfbeschikkingsrecht van vrouwen hebben afgepakt, op mierzoete wijze beledigen.
Comme si
Zelfs getekende porno maakt deel uit van de tentoonstelling. Verborgen achter schermen zijn grote tekeningen van parende wilde dieren te zien. De tekeningen in Oost-Indische inkt nemen de aandacht weg van de kleine tekeningetjes en foto’s die tussen de grote werken hangen en pornografische handelingen van mensen tonen. In feite zijn wij volgens de kunstenaar niet anders dan deze wilde dieren en worden wij door onze driften geleid.
Ik moet toch nog even aan de titel van de tentoonstelling denken, als ik Messager ‘Comme si’ hoor fluisteren vanuit de geluidsinstallatie in de laatste zaal. Want eigenlijk toont Messager met haar werk alles behalve een simulatie. Sterker nog, bedekt met een laagje humor weet ze de pijnlijke kanten van de werkelijkheid in beeld te brengen. ‘Wie doet er dan alsof?’ ‘Zijn wij het eigenlijk niet gewoon zelf die ons hoofd liever wegdraaien en doen alsof deze zaken niet bestaan?’ De titel blijkt net zo dubbelzinnig als Messagers werk.
