Bedenk maar eens een expositie, zonder dat je van tevoren weet welke kunstwerken je tot je beschikking hebt. Het is een uitdaging die Stichting ArtWorlds al jarenlang aangaat. Na zeven maal een thematische ZomerExpo te hebben georganiseerd, konden kunstenaars zich dit jaar inschrijven voor de KlimaatExpo ’22. Uit de 2200 ingestuurde werken werden 251 kunstwerken anoniem geselecteerd door een gemêleerde jury: van kunstkenners tot zorgmedewerkers en van kappers tot scholieren. De gekozen kunstwerken zijn net zo divers, zowel qua techniek als in hun visie op het thema.
Ondanks de prachtige sculpturen, foto’s en schilderijen, concentreer ik mij – zoals altijd – op de getekende werken. En ditmaal stel ik mij niet alleen op als kijker, maar ben ik ook de maker van twee werken die t/m 4 december in Kasteel het Nijenhuis (Heino/Wijhe) zijn te zien. Naast Kasteel het Nijenhuis bevindt de expositie zich ook in het Academiehuis Grote Kerk in Zwolle en hangen er nog enkele werken in Museum de Fundatie.
Politiek kleurpotlood
In het Academiehuis Grote Kerk in Zwolle hangt een meterslange tekening die uitsluitend met rood kleurpotlood is gemaakt. De tekening op rol laat de klimaatmars in Amsterdam zien, die in november 2021 plaatsvond. Ik ben verrast om te lezen dat de maker, kunstschilder en bioloog Rafael Martig is, die ik ken van zijn geschilderde weidevogelportretten in olieverf. Hoewel in het werk Mijn stem de mens centraal staat, is op de achtergrond een vlucht duiven rondom het paleis op de dam te zien en houden twee protesteerders een spandoek vast met de leus ‘vroege vogels’. In een artikel lees ik hoe Martig zijn liefde voor schilderen inzet als een vorm van ‘wetenschapscommunicatie’. Aangezien het tonen van abstracte cijfers niet werkt, probeert hij met zijn fotorealistische werk, mensen bewust te maken van de problemen in de natuur (1). In Zwolle doet hij dat niet aan de hand van dierenportretten, maar door een protesterende menigte te tonen, waar hij zelf deel van uitmaakte (alhoewel ik niet weet of de kunstenaar ook zichzelf al protesterend heeft getekend). Aan de hand van foto’s op sociale media construeerde hij zijn eigen mars op papier. Bijzonder is de keuze om alles rood te maken. Tijdens de Tweede Kamerverkiezingen in maart 2021, nam de kunstenaar het rode stempotlood mee naar huis om er vervolgens – op een rol papier – net zo lang mee te gaan tekenen totdat het op was. Na 4,5 meter houdt zijn stem letterlijk op en blijft de resterende 5.5 meter op de rol leeg. Hiermee geeft de kunstenaar beeld aan de beperkte impact van een individu.
Elke dag een landschap
De kleine tekeningen van Phlip van den Dool lijken in eerste instantie op foto’s. Toch zijn het zelfgemaakte tekeningen van landschappen die hij op zijn Ipad heeft gemaakt. Ik moet even aan het werk van David Hockney denken die de laatste jaren ook zijn iphone en ipad inzet om o.a. landschappen te tekenen. Van den Dools project startte gedurende de lock down. Dagelijks tekende hij een landschap in en rond Uithoorn. De 110 tekeningen laten verschuivingen in weer, seizoenen en daarmee in de planten- en bloemenwereld zien. Voor zijn werk Lockdown 2 Spring verkleinde hij zijn tekeningen en plaatste hij ze in een raster onder en naast elkaar, zodat ze tezamen een vierkant vormen. Kleine verschillen tussen de tekeningen onderling vallen daardoor minder op, waardoor alleen grote verschuivingen zoals de overgang van sneeuw naar zon en van winter naar lente, worden waargenomen. De veelzijdigheid lijkt tot gemiddelden te worden gereduceerd, net zoals bij het klimaat.
Heldere chaos
In de tuinzaal van Kasteel het Nijenhuis hangt het werk Welcome to the Machine (2015)van Mischa Smit Kleine. Met potlood weet hij een wervelende tekening te creëren, waarin mens en machine met elkaar verweven zijn. Rechtsonder staat een auto, waaruit buizen lopen, die door de rest van de tekening lijken te krioelen. Her en der valt nog een menselijk gezicht te ontwaren, of een apparaat dat in de kluwen draden is te onderscheiden. Ondanks de grote hoeveelheid details en het gebruik van schaduw en dieptewerking, is het moeilijk om grip te krijgen op de tekening. Je ziet vooral een prachtig getekende chaos, die de overhand neemt in de tekening. Duidelijk wordt dat machines ons leven niet alleen vergemakkelijken, maar zoals de kunstenaar in zijn eigen woorden zegt: ‘we helpen de wereld door roekeloze productie en consumptie naar de kloten met z’n allen..’
Blauwdruk
Laura van Eik heeft een zogenaamd Plantscape van Irissen gemaakt; oftewel een landschap van bloemen. Hoewel ze enkel blauw pastel heeft gebruikt, zit er een ongelofelijke nuancering in haar werk, die de bloemen tot leven brengt. Naast het monochrome kleurgebruik zorgt ook het ontbreken van iedere context en de combinatie van meerdere bloemen als een aaneengesloten rij onder elkaar ervoor dat het werk abstract oogt. Met deze verticale guirlande lijkt Van Eik het leven te vieren. Omdat de kunstenaar voor blauw heeft gekozen, moet ik aan een (weliswaar omgekeerde) blauwdruk – of zoals in het geval van het fotografische procedé: de cyanotype – denken. Deze laatste is een techniek die veel gebruikt werd om goedkoop, botanische afdrukken te maken. Het zorgt ervoor dat de tekening van Van Eik een nostalgisch tintje krijgt en buiten onze eigen tijd wordt geplaatst. Zo creëert de kunstenaar haar eigen ‘plantschappen’ die al kronkelend en bloeiend hun eigen leven op papier leiden.
Knoest
Ook Sabina Timmermans maakt een eigen landschap naar aanleiding van bestaande, natuurlijke elementen. Voor haar werk Caressing and Colliding – sharing the Land #5, heeft ze een knoest van een boom getekend, die is gevuld met blaadjes. De vorm van de knoest doet aan een vagina denken, als een soort symbool voor de oorsprong van leven. Timmermans vat mens en natuur dan ook op als een symbiose. Met haar werk wil ze laten zien dat onze werelden niet gescheiden zijn, maar dat we juist afhankelijk zijn van elkaar.
Dierlijk oordeel
Het lijkt haast een gravure, toch heeft Janne de Jong haar werk Het Laatste Oordeel met potlood en Oost-Indische inkt getekend. De kunstenaar heeft een traditioneel, bijbels motief in een ander jasje gestoken. Christus en zijn apostelen hebben dierenhoofden gekregen, waarbij alleen Christus als Lam Gods en de aartsengel Michael (de adelaar – die herkenbaar is aan zijn weegschaal) herkenbaar zijn. Onder hen is de mensheid als ledenpop, zonder gezicht weergegeven. Het zijn ditmaal de dieren en niet de mensen die de weging doen en uiteindelijk bepalen wie naar de hel en wie naar de hemel gaan. De ledenpoppen aan de linkerkant van de tekening worden naakt, regelrecht het vuur in gegooid. De ledenpoppen rechts lopen daarentegen netjes gekleed in toga en met opgeheven hoofd naar iets of iemand toe dat buiten het beeldvlak staat, maar waarvan we wel nog een schaduw zien. De tekening zet je aan het denken. ‘Want waar zouden dieren ons op selecteren?’ Mogen alleen vegetariërs of veganisten naar de hemel, en wordt de rest automatisch afgeschreven? ‘Wanneer zou iemand volgens hen een zondaar zijn?’
Rode lijst
In het Nijenhuis zijn een aantal werken te zien, die zijn gebaseerd op de rode lijst van dier- en plantensoorten die met uitsterven zijn bedreigd. Opnieuw is een werk van Janne de Jong te zien. Ook voor Bedreigd Boeket gebruikte de kunstenaar een bekend motief uit de kunstgeschiedenis: het 17de-eeuwse bloemstilleven. De bloemen die in haar tekening zijn te zien, staan op de rode lijst. Net als in de schilderijen uit de 17de eeuw, heeft ze een fantasieboeket gemaakt en samengesteld uit een mix van bloemen die je niet snel bij elkaar zult zien. De snoepwikkel in het werk verraadt dat het een eigentijds werk is. Zoals de kunstenaar zelf in de tentoonstellingscatalogus omschrijft, verraadt deze wikkel dat de mens de schuldige van de natuurvervuiling is. Hoewel de bloemen nog in bloei zijn, toont de dode bij, op de tafel naast het boeket, al het gevolg van de uitstervende planten.
Ook Eric Hage heeft diverse tekeningen van planten, paddenstoelen en dieren uit de rode lijst getekend, die hij in een letterbak heeft gepresenteerd. In het hart van de tekening zie je een boom die de andere organismen in hun levensonderhoud moet voorzien. Een paar rode draden lopen vanuit de knoest van de boom naar andere delen van de tekening. De boom wordt echter van alle kanten bedreigd. Zo staan de wortels in een met olie vervuilde grond en vliegt een blushelikopter boven de zwart geblakerde takken. De rode draden maken duidelijk dat de rest van het dieren- en plantenrijk aan een zijden draadje hangt, zodra er iets met de boom gebeurt. Wat in eerste instantie op een vrolijke verzameling van planten en dieren lijkt, verandert in een soort slagveld. De structuur van de letterbak herinnert plotseling aan een traliehekwerk, kooi of misschien wel een opeenvolging van houten kisten. Het is duidelijk dat het werk ons een weinig optimistische boodschap voor de toekomst geeft.
710 ansichtkaarten
Ze hadden voor mijn werk geen betere plek kunnen uitkiezen. In de oude bibliotheek van Kasteel het Nijenhuis staat mijn archiefbak op een robuuste, houten tafel. Als bezoeker zie je alleen een zwarte kaartenbak, die volledig met ansichtkaarten is gevuld en waaruit her en der een label uitsteekt met de naam van een categorie dieren. Pas op het begeleidende bordje of via het scannen van de QR-code, valt te ontdekken dat iedere ansichtkaart met fineliner is betekend. De 710 kaarten tonen alle dieren (voorzien van hun Latijnse naam) die op de Nederlandse rode lijst staan, zoals deze is vastgesteld door het ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit. De omvang van de fysieke kaartenbak en het aantal uren dat ik aan dit werk besteed heb, moeten aandacht vragen voor de impact die klimaatverandering op macro- en microniveau teweegbrengen. Want hoewel iedereen weet dat het slecht gaat met de ijsbeer (die natuurlijk niet op de Nederlandse lijst voorkomt), weten maar weinig mensen dat bijvoorbeeld ook de bergbehangersbij en de adderzeenaald worden geraakt. In de context van de oude bibliotheek krijgt mijn archiefbak nog een extra lading. Het roept de pijnlijke vraag op ‘of mijn bak dadelijk letterlijk een archief van uitgestorven dieren wordt en mijn tekeningen herinneringen zijn aan dieren die over een tijdje niet meer bestaan?’
Om de betekende ansichtkaarten te kunnen bekijken heb ik een filmpje gemaakt, dat via deze link is te bekijken.
Wereldbol
In de tuinzaal van Kasteel het Nijenhuis staat mijn werk Climate Change (2022). Een bestaande wereldbol heb ik van een laagje gesso (gips) voorzien, zodat ik er vervolgens met zwarte fineliner op kon tekenen. Contouren en grenzen zijn door het gipslaagje niet langer zichtbaar, wat de wereld in één geheel verandert. En dat was ook mijn bedoeling, aangezien klimaatveranderingen zich niet tot een bepaald gebied of land concentreren, maar wereldwijde gevolgen heeft, waar ondertussen iedereen al mee te maken heeft. Op de wereldbol zijn dan ook tekeningen te zien waaruit de invloed van de klimaatproblematiek blijkt, zowel op micro- als op macroniveau. Tussen de overstromingen, olierampen, afgestorven koraal en een dakloze ijsbeer zijn her en der protestacties te zien – met als bekendste vertegenwoordigster Greta Thunberg.
‘Ik laat weidevogels de mens indringend aankijken’ (bionieuws.nl)
De KlimaatExpo is nog t/m 4 december te zien in Academiehuis Grote Kerk (Zwolle), Kasteel het Nijenhuis (Heino/Wijhe) en enkele werken zijn te zien in Museum de Fundatie (Zwolle).