In de vaste collectiepresentatie van Museum Voorlinden is momenteel het werk Fatigues van Tacita Dean (1965) te zien. Het lijkt mij een bewuste keuze, dat de serie tegelijkertijd met de tentoonstelling ‘Rinus Van de Velde, The armchair voyager’ wordt getoond, aangezien hun werk overeenkomsten vertoont. Niet alleen maken beide kunstenaars films. Hun tekeningen in zwart-wit hebben vaak een cinematografische uitstraling. Dit komt vooral doordat ze voor monumentale doeken of panelen kiezen, hun tekeningen (foto-)realistisch zijn en doordat ze gebruik maken van tekst in hun werk.
Vorige week schreef ik al een blog over de tentoonstelling van Rinus Van de Velde. Deze week ga ik verder in op de serie Fatigues van de Engelse kunstenaar Tacita Dean.
Documenta
Tijdens de Documenta van 2012 kwam ik het werk Fatigues voor het eerst tegen. In een voormalig belastingkantoor had de kunstenaar zes panelen, bestaande uit diverse schoolborden, met wit krijt betekend. De afmetingen van de werken waren gebaseerd op de muren van het gebouw, die volledig waren bedekt. Doordat het gebouw uit twee open verdiepingen bestaat, kon Dean optimaal gebruik maken van de ruimte en haar letterlijke gelaagdheid. Aan drie zijden van de ruimte hingen twee panelen boven elkaar. Alleen de trap en de verdieping scheidde de onderste van de bovenste panelen. De werken konden afzonderlijk worden bekeken, maar van een afstandje ook als geheel, aangezien de compositie van de voorstelling op de ordening in de ruimte was gebaseerd. Dean veranderde de ruimte met haar tekeningen in een groots panorama.
Van boven naar beneden
Op de bovenste verdieping tekende ze de toppen van het Hindoekoesj gebergte, die zich in het noordoosten van Afghanistan en het noorden van Pakistan bevinden. Eveneens bovenin gaf Dean de gletsjer weer, waar de rivier De Kabul zijn oorsprong vindt. Door letterlijk de zwaartekracht haar werk te laten doen, laat ze het smeltwater naar beneden vallen, in de richting van de Afghaanse stad Kabul. Eenmaal beneden blijkt er zoveel water te zijn gesmolten, dat de stad overstroomt. Een kolkende en alles vernietigende rivier vaagt op de onderste panelen alles weg. Totdat er niets meer over is en een zwart beeld overblijft. Het blijkt realiteit voor de Afghaanse stad, die jaarlijks meerdere overstromingen voor haar kiezen krijgt.
Nietig
De keuze om een werk over de stad Kabul te maken, had te maken met de Kabul Documenta. In 2012 vond daar voor het eerst een uitbreiding van de hoofdtentoonstelling plaats. Een Afghaanse cameraman zou voor Dean filmbeelden schieten, maar dat mislukte. Daarom besloot ze terug te grijpen naar wat ze al jaren eerder had gedaan: het maken van tekeningen met schoolbordkrijt. Door gebruik te maken van dit materiaal weet ze een ontroerend contrast tussen de majestueuze bergtoppen en de kolkende rivier tegenover de kijker – als nietig mens – neer te zetten. Hoe imponerend haar tekeningen ook zijn, met één veeg is alles weg.
Script
De tekeningen hebben zoals reeds gezegd, een cinematografische uitstraling. De panelen van deze serie kunnen als een script gelezen worden. Van paneel naar paneel volg je de reis van het water: van besneeuwde bergtoppen tot een zwart beeld. Als filmmaakster weet de kunstenaar duidelijk hoe je spanning op kunt bouwen. Ze maakt gebruik van sterke zwart-wit contrasten. Door alleen de lichtste delen met wit aan te zetten en de leegte van de zwarte achtergrond te gebruiken, weet ze een dramatisch effect op te roepen. Details zijn weggelaten om de essentie in beeld te brengen. Zodoende wordt de kijker niet afgeleid van de grootsheid en de kracht van de natuur.
Afstandelijke tekst
Her en der zie je geschreven krabbels in beeld. Het zijn filmische aanwijzingen, maar ook persoonlijke notities van de kunstenaar. Ze zorgen ervoor dat je als kijker even afstand van het natuurgeweld kunt nemen. Terwijl de meer dan levensgrote en realistisch getekende werken je bijna overweldigen, zorgen de nauwelijks leesbare tekens ervoor dat dit niet gebeurt. De letters passen niet bij de natuurlijke voorstelling, maar bij de oorspronkelijke functie van het schoolbord. Daarmee doorbreken ze het opslokkende effect van de tekeningen. Tevens maken de filmische aanwijzingen en pijlen ons duidelijk dat de werken ‘gestaged’ zijn. Hierdoor krijgt het werk iets kunstmatigs. We kunnen voor een moment opgelucht ademhalen en het natuurgeweld van een afstandje aanschouwen. Een ervaring die Edmund Burke in de 18de eeuw als subliem omschreef.
Voorlinden
Museum Voorlinden, dat Deans serie in haar collectie heeft, beschikt natuurlijk niet over eenzelfde ruimte als het belastingkantoor in Kassel. Een andere plaatsing van het werk heeft echter consequenties voor het beeld. Het museum heeft ervoor gekozen om de zes panelen aan de twee lange zijden van een grote tentoonstellingsruimte te plaatsen. De werken hangen drie aan drie tegenover elkaar. Ditmaal zijn de werken niet ingeklemd tussen de muren van het gebouw, maar hangen ze met wat tussenruimte, naast elkaar. De werken hangen op volgorde, zodat je ze lineair van links naar rechts en vervolgens van rechts naar links kunt lezen. De grote ruimte maakt de werken een stuk kleiner in vergelijking met de expositie in Kassel. Daarnaast verliest het werk wat van zijn kracht, doordat er in dezelfde ruimte meerdere werken worden tentoongesteld. Niettemin blijft het werk imponeren en behoort het tot een van de pareltjes uit de collectie van Museum Voorlinden.
De serie Fatigues maakt onderdeel uit van de collectiepresentatie ‘Tot hier en verder’ en is nog t/m 24 september te zien in Museum Voorlinden
