In deze blog ga ik dieper in op één van de werken die in de overzichtstentoonstelling Terra Nova van Robbie Cornelissen (1954) in Kunsthalle Mannheim te zien is: het werk Het grote geheugen (2011). Deze tekening die meer dan dertien meter lang is maakte Cornelissen speciaal voor een tentoonstelling in het Gemeentemuseum (tegenwoordig Kunstmuseum) Den Haag. Maandenlang werkte hij samen met een assistent aan dit meesterwerk, dat net als de meeste van zijn andere werken, volledig met potlood is opgebouwd.
Te groot om op te hangen
In eerste instantie heb ik niet in de gaten dat ik naar één werk kijk. In de tweede zaal van de tentoonstelling zijn op twee tegenoverliggende muren meterslange tekeningen bevestigd. Vanwege plaatsgebrek is de tekening – die is samengesteld uit losse vellen papier – over twee muren verdeeld. Waarschijnlijk is de beleving van de tekening daardoor anders, dan wanneer je het in zijn geheel kunt zien. In de opstelling in Mannheim word je letterlijk door het werk omringd. Je blijft rondjes om je eigen as draaien om de grootte en hoeveelheid visuele informatie in je op te laten nemen. Het blijkt een onmogelijke opgave. Het is een voortdurend spel van afstand nemen en naar het werk toelopen, om iedere keer weer nieuwe dingen te ontdekken, zonder ooit grip op de tekening te krijgen.
In perspectief
Ondanks de horizontale oriëntatie van de tekening, wordt deze onderbroken door een opeenvolging van smalle, verticaal georiënteerde gebouwen en tussenruimtes. Wanneer de bouwwerken niet de vorm van een smalle maar hoge wolkenkrabber aannemen, doen ze mij het meest aan het Flatiron Building in New York denken, vanwege hun karakteristieke driehoekige puntvorm. Waarschijnlijk komt het doordat Cornelissen voor ieder bouwwerk een eigen set verdwijnpunten hanteert, waardoor het werk perspectivisch inconsistent is. Je kijkt in deze tekening niet vanuit één standpunt naar de gebouwen om je heen, maar loopt letterlijk van gebouw naar gebouw, dat je telkens vanuit een vooraanzicht te zien krijgt.
Verwarrend
In eerste instantie krijg ik het gevoel alsof ik door een stad als Chicago of New York loop, vanwege de opeenvolging van flats en wolkenkrabbers. Maar al gauw wordt deze maatvoering in twijfel getrokken. Cornelissen gebruikt details en objecten, die niet in verhouding staan met de metershoge gebouwen. Het maakt de flats en wolkenkrabbers plotseling een stuk kleiner, of de details buitenproportioneel groot. Wat van een afstandje een overtuigende eenheid lijkt, blijkt van dichtbij een samenraapsel van losse onderdelen. Dat het om een fantasierijke tekening gaat verwacht je in eerste instantie niet. De keuze voor architectuur, het gebruik van uitsluitend grijze tinten en de ogenschijnlijk realistische weergave zet de kijker op het verkeerde spoor. De tekening die in eerste instantie zakelijk en ietwat afstandelijk overkomt, blijkt vol verrassingen.
Een neushoorn in de kast
En die verrassingen vind je door het hele werk. Zo zweeft er tussen de gebouwen een kubus, met daarin een neushoorn die – net als de kubus zelf – passend binnen het eenpuntsperspectief is weergegeven. In een ander gebouw zie je een soort ‘gekooide natuur’: hij heeft planten in een afgesloten vitrine geplaatst. Diverse gebouwen zijn voorzien van decoratieve elementen, zonder specifieke functie. Zo hangt aan één van zijn gebouwen een demonische figuur met een hoorn, lijkt uit een ander gebouw een vliegende vis of insect te ontsnappen en prijkt aan een derde gebouw een fallische vorm, die net als de natuur, gekooid is. Natuurlijke elementen zijn ook terug te vinden in de architectuur zelf. Terwijl de meeste gebouwen uit strakke, geometrische vormen bestaan, doorbreken de gebouwen die uit organische vormen zijn opgebouwd, deze rigide structuur. Ze houden de tekening speels en luchtig.
Opslag
Met deze dertien meter lange tekening lijkt Cornelissen zijn eigen geheugen te hebben weergegeven. Het is haast een archief, waarin hij al zijn voorstellingen, hersenspinsels en herinneringen heeft opgeslagen. Hoewel we soms een glimp lijken te krijgen van wat er in de opslagcentra verborgen zit, zien we alleen de verpakkingen, die nieuwsgierig maken naar de inhoud. Het maakt gelijk duidelijk waarom je enerzijds de tekening denkt te herkennen, maar er vervolgens geen touw aan vast kunt knopen. Het is de wereld van de kunstenaar, zoals hij die, op het moment dat hij de tekening maakte, ervoer.
Terwijl ik dit artikel schrijf, hoor ik op het nieuws over een voorlopige stop op nieuwe megadatacenters (de zogenaamde ‘hyperscalers’) in ons land. Ik maak gelijk een bruggetje in mijn hoofd. Zou het werk Het grote geheugen een voorbode zijn geweest van de komst van deze nieuwe concrete opslagruimtes, die – net als onze hersenen – onstoffelijke informatie dienen te bewaren? In ieder geval kan ik maar één ding hopen: dat de architecten een voorbeeld nemen aan de prachtige bouwwerken die Cornelissen daarvoor ontworpen heeft.
De tentoonstelling Terra Nova is nog t/m 13 maart in Kunsthalle Mannheim te bezoeken.
