Normaal gesproken schrijf ik nooit over tekenkunst van vóór de twintigste eeuw, maar soms maak ik graag een uitzondering. Zeker voor de prachtige tentoonstelling Mooi oud die ik een tijdje terug in het particuliere Kröller-Müller museum in Nationaal Park De Hoge Veluwe bezocht.
Honderd tekeningen
Maar liefst vier zalen zijn gevuld met honderd tekeningen uit de collectie van Helene Kröller-Müller. De werken dateren uit de zestiende tot de vroeg negentiende eeuw, waarvan sommige nog nooit aan publiek zijn getoond. Wat direct opvalt zijn de muren met metershoge stickers waarop (details van) tekeningen te zien zijn. De kleine werkjes in de vitrines zijn plotseling sterk uitvergroot, waardoor je iedere krul, lijn en punt kunt zien. Soms zie je hierdoor de eenvoud van de tekening, die met een paar lijnen is opgezet. Een andere keer toont het juist hoe een kunstenaar met een wirwar aan lijnen de suggestie van bladeren of de bast van een boom weet op te roepen. Uitvergroot worden deze werken abstracter, omdat het effect meestal alleen werkt als de lijnen dicht op elkaar staan.
Tekenstijlen
Een anonieme kunstenaar uit de Noordelijke Nederlanden heeft in de 17de eeuw een rij bomen langs de waterkant getekend. Met behulp van bruine inkt heeft de kunstenaar het hele blad voorzien van een fijn lijnenspel waarmee de maker de diversiteit aan bomen en struiken heeft opgezet. Geen enkel blad is waargetrouw weergegeven, maar door de karakteristieke vorm van de bladeren neer te krabbelen en deze te herhalen, is het duidelijk dat het om verschillende soorten bomen gaat.
Het werk van de onbekende tekenaar is heel anders dan de achttiende-eeuwse tekening Landschap met een overhangende boomstam waarop een vrouw zit. Niet alleen omdat de maker – Hendrik Voogd – met krijt heeft getekend, maar vooral omdat hij veel meer gebruik maakt van het wit van het papier. Stenen, bladeren en de overhangende boomstam zijn lineair opgezet en hier en daar voorzien van gearceerde schaduwpartijen. Dat wat licht is, blijft uitgespaard. Het vrouwelijk naakt, dat linksboven op de boomstam leunt, is nauwelijks zichtbaar. Doordat ze, net als de bladeren van de boom, in organische lijnen is opgezet, valt ze in eerste instantie weg.
Studies
Naast diverse Hollandse boerentafereeltjes van onder andere Wouter Johannes van Troostwijk, zijn er ook Italiaanse tekeningen aanwezig. Het schetsblad van Agostino Carracci toont zijn studies van gezichten met diverse uitdrukkingen. De karakteristieke koppen staan in een rijtje achter elkaar, wat een grappig effect oplevert. Toch zal dit blad, waarop Carracci ook nog een paar voeten, een zittende man en een opvallend figuur – mogelijk een kleine man uit de hofhouding van kardinaal Odoardo Farnese – niet voor de verkoop zijn bedoeld. Dat is direct te zien omdat de kunstenaar diverse studies op één vel papier heeft geplaatst en sommige tekeningen elkaar zelfs overlappen. Hoewel Carraci ook bekend is vanwege zijn prachtige tekeningen was hij toch vooral een gerenommeerd schilder.
Getekende kiekjes
Ook Christina Chalon – de enige vrouwelijke tekenaar in de tentoonstelling – plaatste meerdere tekeningen op één blad in haar schetsboek. Met bruine inkt tekende ze een vioolspeler op straat. Eenmaal zittend, zonder publiek en eenmaal staand, onder toezicht van een groepje kinderen. Aan de snelheid van de lijnen valt af te lezen dat ze rap te werk is gegaan en het schouwspel met eigen ogen heeft gezien en vastgelegd. De vlotheid van de pentekeningen past bij de muzikale en speelse setting. Het zijn intieme tekeningetjes van een alledaags straatbeeld uit de achttiende eeuw.
Geportretteerde knecht
Niet alleen de enige vrouwelijke tekening valt op in de tentoonstelling. Ook het werk van Pieter Christoffel Wonder, die een portrettekening van een knecht maakte op groot formaat, is bijzonder. Waarschijnlijk had Laurens van Schaik – de geportretteerde – gewoon een markant hoofd en diende hij als model voor de pas begonnen portretschilder Wonder. Dat idee wordt extra bevestigd, doordat er maar liefst vier tekeningen van de man bewaard zijn gebleven terwijl het voor mensen uit lagere klassen niet gebruikelijk was zich te laten portretteren.
Tekenboek
De tentoonstelling nodigt uit tot tekenen, wat ook door het museum zelf wordt aangemoedigd. De bezoeker wordt uitgenodigd om al tekenend de tentoonstelling te verkennen. Aan de hand van een prachtig vormgegeven infoboekje kun je ervoor kiezen om opdrachten uit te voeren. Je kunt ervaren hoe het is om zelf op blauw papier een kledingstuk te tekenen met potlood, om vervolgens met een wit potlood hoogsels aan te brengen. De eigen verbeelding wordt aangesproken door tekeningen aan te vullen. En ook klassieke thema’s als het tekenen in perspectief en het tekenen van figuurstukken en portretten, komen aan bod. Het is een prachtig initiatief om de bezoeker op een praktische manier het tekenambacht te laten ervaren.
De tentoonstelling Mooi oud is nog tot en met 8 mei in het Kröller-Müller Museum te bezoeken.
