In het Brusselse BOZAR is een grote overzichtstentoonstelling van de Belgische kunstenaar Rinus Van de Velde (1984) te zien. Rinus Van de Velde. Inner Travels is onderdeel van het Belgische cultuurfestival EUROPALIA, dat met het thema ‘Trains & Tracks’ diverse jubilea van het Belgische spoor viert. Hoewel Van de Velde zelf nauwelijks reist, beleeft hij in zijn eigen werk de grootste avonturen en schept hij een fictieve (kunstenaars-)autobiografie. Dat zijn reizen nep zijn steekt hij niet onder stoelen of banken. Al onder het eerste getekende zelfportret dat in de tentoonstelling hangt staat de tekst: ‘I am the armchair voyager’ geschreven.
Naast dat ik inga op deze tentoonstelling, maak ik – zoals ik in mijn vorige blog over zwart-wit in de hedendaagse tekenkunst heb aangegeven – een bruggetje naar Van de Veldes monochrome kleurgebruik. De tentoonstelling in het BOZAR blijkt echter kleurrijker dan verwacht…
Ik ben dan ook eventjes onthutst als ik de tentoonstellingsruimte binnenloop. Waar ik metersgrote tekeningen in zwart-wit had verwacht, zie ik vooral kleinere werken in kleur, keramieken objecten, zelfgebouwde rekwisieten en werk van andere kunstenaars. Toch herken ik direct de hand van de maker. Al is het alleen al aan de oversized, keramieken asbak, waarin hij een schilderende Monet op zijn eigen bruggetje in Giverny tussen de waterlelies plaatst. Naast Van de Veldes sigarettenverslaving herken ik zijn (droge) humor, alsook zijn grote belangstelling voor andere kunstenaars. Sterker nog, voor deze tentoonstellingen laat hij zich door diverse kunstenaars vergezellen op zijn fictieve reizen. Vandaar dat zijn werk tussen dat van andere kunstenaars hangt, zoals dat van Pierre Bonnard en Laure Prouvost. De meesten van deze kunstenaars hebben zich, net als Van de Velde zelf, op de een of andere manier beziggehouden met fictieve reizen. Zo is in een videowerk van Guy Ben-Ner te zien hoe hij dagenlang als Robinson Crusoe op een ‘onbewoond eiland’ (inclusief palmboom) in zijn keuken verblijft.
Op bezoek bij Bonnard
In twee van zijn tekeningen bezoekt Van de Velde het huisje van Bonnard, dat een paar kilometer van Giverny lag. De kunstenaar maakte in 1918 een schilderij van zijn huis, dat door Van De Velde letterlijk is nagetekend met kleurpotlood. Zelfs de signatuur heeft hij gekopieerd. Alleen aan het onderschrift ‘It’s only charming when you are not forced to be here all the time’ zie je direct dat het om een kopie gaat.
In een ander werk; de bontgekleurde pasteltekening ‘Behind those trees is another village’ (2020), lijkt hij opnieuw naar de kunstenaar te verwijzen, niet alleen door zijn huis weer te geven, maar ook door zich Bonnards kleurgebruik en schilderstijl al tekenend eigen proberen te maken. Het lijkt alsof hij voor even in de huid van de kunstenaar kruipt. Het is een werkwijze die Van de Velde al jaren in zijn werk toepast: het overnemen van bestaande, historische personages.
Eigen draai
Een klein pasteltekeningetje valt op. We zien Van de Velde op de rug, terwijl hij vanaf een rotsblok over zee staart. Het is duidelijk een verwijzing naar Caspar David Friedrichs Wanderer über dem Nebelmeer (1818). Waar de elegante figuur in Friedrichs werk over een imposant, in mist gehuld berglandschap uitkijkt, staat nu Van de Velde zelf – gekleed in jeans en trui – op een kleine rots voor een zee of meer, waarvan het water bijna stil lijkt te staan. De handen houdt hij voor zijn buik en het zou mij niets verbazen als hij een sigaretje aan het rollen is. Het onderschrift ‘Luckily I didn’t feel much’ verwijst ironiserend naar de uit de Romantiek afkomstige Sehnsucht om te reizen. Het werk maakt duidelijk dat Van de Velde zelf geen last heeft van dit verlangen.
Dat hij niet van reizen houdt maakt hij nog eens extra duidelijk in zijn zwart-witte houtskooltekening ‘Vacation will kill you…’ (2015). Terwijl het opnieuw ironisch bedoeld is, krijgt het werk met de coronacrisis in het achterhoofd, toch een ietwat andere lading. De kunstenaar heeft zichzelf weergegeven in een astronautenpak, waarmee hij zich – zoals je uit het onderschrift van de tekening kunt opmaken – beschermt tegen dodelijke slangenbeten, malaria en bacteriële infecties die je tijdens een vakantie op kunt lopen.
Inner travels
Her en der staan levensgrote rekwisieten in de tentoonstelling: zo staat er direct bij binnenkomst een levensgrote trein gemaakt van karton en hout, waar je zelfs naar binnen kunt. Verder staan er een nagemaakte auto, een berg en een backpack inclusief slaapzak en thermosfles van karton. Met behulp van assistenten bouwt hij deze decorstukken in zijn atelier. Vaak laat hij zichzelf (al dan niet met acteurs) te midden van die rekwisieten fotograferen, om die foto vervolgens uit te werken in een tekening.
Zo bouwde hij voor zijn tekening The principle impulse… (2021) letterlijk een onderzeewereld (die ook in de tentoonstelling te zien is.) Hij heeft zichzelf erin geplaatst terwijl hij op een stoel zit en notities maakt. De houding die hij aanneemt lijkt afkomstig van een eerder werk: ‘My dear, don’t expect any understanding…’ (2020), dat hij baseerde op een foto van Rainer Maria Rilke. Deze van oorsprong Tsjechische dichter sprak over een zogenaamde Weltinnenraum – waarnaar Van de Velde in het onderschrift van zijn tekening verwijst. Rilke sprak over een tijdloze ruimte waarin geen verschil meer tussen binnen en buiten, heden en verleden of tussen leven en dood bestond. In zijn Weltinnenraum zou alles met elkaar samenhangen, zonder dat je je daar expliciet bewust van bent. De enige manier om dat te bereiken zou verinnerlijking zijn – een poging die Van de Velde met zijn ‘inner travels’ lijkt te ondernemen.
Film
Het slotstuk van de tentoonstelling is de film La Ruta Natural (2019-2021). In deze film komen zijn decorstukken, zoals de geënsceneerde onderwaterwereld, terug. Een acteur doet zich voor als Van de Velde – door een gelijkend masker te dragen. Hiermee onderstreept de kunstenaar zijn fictieve autobiografie, door zelfs zichzelf door iemand anders te laten spelen. De acteur rijdt in de kartonnen auto, bedient een kartonnen machinekamer en bezoekt een kartonnen marktkraam. Ondanks de spanning en de absurde gebeurtenissen in de film ontbreekt er – tegen alle verwachtingen in – een verhaallijn. Sterker nog, er is geen begin of eind; de film draait zonder enige vorm van logica eindeloos door. Net als de titel La Ruta Natural zou je ook de film zelf, in feite omgekeerd kunnen bekijken.
Geconstrueerd
Zowel in zijn tekeningen als in zijn rekwisieten en films, legt Van de Velde de nadruk op de kunstmatige constructie van zijn werk. Hoewel hij zich voordoet als een reiziger, een kunstenaar of een dichter maakt hij tegelijkertijd duidelijk dat het enkel maar rollen zijn en speelt hij in zijn werken een spel tussen feit en fictie. Voor sommigen blijkt dat nog niet helemaal duidelijk en lijkt Van de Veldes wereld echt. Over de (aan Monets ontleende) kano met schildersezel hoor ik iemand overtuigd vertellen hoe die door de kunstenaar in gebruik werd genomen. De werkbank waaraan de boot verankerd zit, maakt echter duidelijk dat het enkel een rekwisiet is en nooit het water zal raken.
Terwijl Van de Velde een overtuigende weergave van zijn avontuurlijke bestaan geeft, maakt het gebruik van karton alsook de opzettelijk getoonde kunstmatigheid duidelijk, dat dit leven zich enkel binnen zijn atelier afspeelt. Dat zelfs zijn gebruik van zwart-wit daarin een ondersteunende rol lijkt te spelen – het onderwerp waarover ik in mijn masterscriptie heb geschreven – wil ik tot slot aankaarten.
Zwart-wit
In 2017 ben ik naar Antwerpen gereisd om een bezoek aan het atelier van Van de Velde te brengen. Tijdens het interview maakte hij al duidelijk kleur niet te schuwen en het steeds meer in te zetten in zijn werk. Tot die tijd had hij echter voornamelijk (metersgrote) werken in zwart-wit getekend, waarop ik mijn scriptie baseerde.
Door voor zwart-wit te kiezen plaatst de kunstenaar zijn werk in een eigen domein, dat losstaat van onze wereld in kleur. Hiermee weet de kunstenaar afstand te creëren: een eigen wereld die losstaat van de onze. Deze werken hebben tevens, vanwege hun grootte en monochrome kleurgebruik, een cinematografische uitstraling. Dat filmische effect lijkt de kunstenaar nu niet langer (enkel) in zijn tekeningen te onderzoeken, maar letterlijk tot uiting te brengen in zijn films.
Waar het in mijn scriptie vooral om draait, is dat het gebruik van zwart-wit zijn spel tussen feit en fictie lijkt te versterken. Zwart-wit heeft; zoals ik in mijn vorige blog uitlegde een documentair effect. Het onderstreept het waarheidsgetrouwe karakter van het werk – zeker omdat de werken van een afstandje een fotografische uitstraling hebben. Het zorgt tevens voor eenheid tussen de onderdelen en zorgt daarmee voor een overtuigende samenhang. Wie beter kijkt ziet dat de tekeningen zijn opgebouwd uit vegen en dat ze van dichtbij niet zo waarheidsgetrouw blijken als van een afstandje. Zwart-wit blijkt tevens als een kunstmatig, filmisch effect te worden ingezet, waarmee spanning wordt opgeroepen. Zo lijkt op een onbewust niveau Van de Veldes spel tussen feit en fictie extra te worden onderstreept.
Als kijker word je voortdurend op het verkeerde been gezet. En als klap op de vuurpijl laat het laatste werk van de tentoonstelling mij ietwat vertwijfeld achter: ‘Some art historians and lousy curators kept searching in the totally wrong direction’. Ik hoop maar dat ik niet bij deze groep hoor.
De tentoonstelling Rinus Van de Velde. Inner Travels is nog tot en met 15 mei 2022 te zien in het BOZAR (Brussel).
Op dit moment is ook één van zijn werken (in zwart-wit) in de tentoonstelling Schurend Paradijs in Kunsthal KAdE (Amersfoort) te zien.
