Een aantal dagen geleden heb ik de trein gepakt om bij onze oosterburen de overzichtstentoonstelling Terra Nova van Robbie Cornelissen (1954) te bezoeken; een van Nederlands meest gerenommeerde tekenaars. Naast dat hij bekend is vanwege zijn metersgrote potloodtekeningen van architectonische voorstellingen, maakte de kunstenaar speciaal voor de tentoonstelling in Kunsthalle Mannheim ook een animatiefilm. Het is een techniek die hij de laatste jaren vaker inzet en waarmee hij zijn – relatief statische – werken, letterlijk in beweging brengt. Hoewel de tentoonstelling niet bijzonder groot is, heb ik er uren doorgebracht. Je raakt op zijn werk letterlijk niet uitgekeken.
Onderwereld II
Bij binnenkomst zie je als eerste het werk Onderwereld II (2014). De monumentale tekening heeft vanwege zijn eenpuntsperspectief een zuigende werking en nodigt uit om het werk van dichtbij te bekijken. Vanwege het grote, rechthoekige vlak in het midden en de zuilen aan beide zijkanten, doet de ruimte aan een bioscoop- of theaterzaal denken. De stoelen zijn echter afwezig. De vloer van de zaal lijkt zelfs weggehaald, waardoor je zicht hebt op de funderingen van het gebouw. Iets wat in eerste instantie op een buizenstelsel lijkt, zou ook goed een verzameling boekenrekken (zonder boeken) kunnen zijn, waarop een koepel balanceert. Cornelissen combineert herkenbare elementen uit de architectuur, om er vervolgens een eigen draai aan te geven, waardoor je er als kijker nooit precies je vinger op kunt leggen.
Metaforen voor de menselijke geest
De titel Onderwereld suggereert een diepere lading. ‘Is dit het schimmenrijk waar doden volgens de Griekse mythologie naartoe zouden gaan? Of is het een wereld die achter de werkelijkheid schuilgaat?’ Wat in eerste instantie een concrete, architectonische ruimte lijkt te zijn, kan voor Cornelissen symbool staan voor een ongrijpbare, mentale ruimte. Het is een plek die voor hem de menselijke geest weergeeft; vaak die van hemzelf. Hoewel de mens volledig afwezig lijkt te zijn, is boven in het zwarte plafond – vanuit een bepaalde hoek en lichtinval – een nauwelijks opvallend silhouet van een mannengezicht te zien. Het doet aan een prehistorische rotstekening denken. Alsof de mens die ooit door deze absurde ruimtes dwaalde, zijn afdruk heeft nagelaten. Zou het misschien het silhouet van de kunstenaar zelf zijn?
Wachtkamer
Tijd is een belangrijke component in het werk van Cornelissen. Enerzijds is tijd letterlijk aanwezig, doordat je je als beschouwer bewust wordt van het maandenlange maakproces. Anderzijds zit tijd besloten in de ruimtes. Die tijd lijkt, door het ontbreken van de mens, vaak stil te staan. Tegelijkertijd suggereert hij in zijn werk een vervlogen tijd of een tijd die nog moet aanbreken. In het werk De Wachtkamer (2004) weet Cornelissen tijd door middel van ruimte misschien wel het beste vorm te geven. De ruimte heeft veel weg van een stationshal, vanwege het grote uithangbord, de klok en de roltrappen. Hoewel ook nu de mens weer afwezig is, roepen de strakke lijnen in combinatie met de drie verschillende perspectiefpunten, de snelle doorstroom van een mensenmassa op. Je krijgt het idee dat die grote groep mensen hier ooit gelopen heeft of op een bepaald moment weer terugkeert. Her en der zie je witte vegen, waar de kunstenaar stukjes tekening heeft uitgewist. Het voelt alsof hij de mens letterlijk uit het bouwwerk gewist heeft, waardoor deze meer aanwezig wordt dan ooit.
Beweging
Tijd krijgt in Cornelissen zijn animaties weer een andere lading. Op acht à negen vellen papier maakte hij zo’n 20.000 tekeningen voor zijn film Terra Nova. In dit werk onderzoekt hij de positie van de mens ten opzichte van de aarde en hoe we – volgens de kunstenaar – op een verkeerde manier met haar omgaan. In het werk staan aan- en afwezigheid (presence en absence) centraal. Daarbij gaat het niet alleen over de mens in deze wereld, maar ook over zijn eigen manier van tekenen. Nu nog zichtbaarder dan in zijn getekende werken, transformeert hij zijn werken in nieuwe beelden. Dat betekent dat hij niet voor ieder beeld een nieuwe tekening maakt, maar bestaande tekeningen keer op keer bewerkt – door te gummen, te vegen en/of elementen toe te voegen – om die vervolgens met een camera vast te leggen. Cornelissen geeft zelf aan dat hierdoor de kwaliteit van de tekening een meer ondergeschikte rol krijgt, aangezien de aandacht op de beweging komt te liggen.
Tekening
Het is die aandacht voor de kwaliteit van de tekening, die mijn aandacht juist naar zijn verstilde, monumentale werken trekt en minder naar zijn animaties. Van dichtbij zie je hoe Cornelissen zijn tekeningen opbouwt uit duizenden potloodlijnen. Terwijl zijn werken van een afstandje strak opgezette tekeningen lijken, zie je van dichtbij een grote verscheidenheid aan tekentechnieken. Zijn werken zijn net als een bos: pas wanneer je er doorheen loopt vallen de verschillen tussen bomen en struiken op. Soms zijn de lijnen duidelijk aanwezig: als slordige krasjes of juist als strak getrokken lijnen. Een andere keer veegt hij de potloodlijnen uit, gumt hij ze weg of plaatst hij ze zo dicht bij elkaar, dat ze niet langer als lijn herkenbaar zijn. Ondanks het piepende beveiligingssysteem dat waarschuwt als je te dichtbij komt, wil je als beschouwer zo dicht mogelijk met je neus op de tekening zitten. Alleen zo kun je potloodlijnen volgen en hopen om een glimp van dit onvoorstelbare tekenproces op te vangen.
De tentoonstelling Terra Nova is nog t/m 13 maart in Kunsthalle Mannheim te bezoeken.
