Het was wellicht één van de pittigste maar achteraf ook een van de leukste onderdelen van mijn studie kunstgeschiedenis: het schrijven van mijn masterscriptie. Gelukkig mocht ik zelf het onderwerp bepalen, en kon ik mij volledig op de hedendaagse tekenkunst richten. Het onderwerp diende zich als vanzelf aan. Sinds de eerste dag dat ik naar de kunstacademie in Tilburg ging, nam ik altijd een tekenboekje mee in de trein. Omdat ik de eerste keren enkel een balpen in mijn tas had, werd dit automatisch mijn tekeninstrument. Zo ontstonden mijn pentekeningen in zwart-wit (de zwarte balpen heb ik later voor een fineliner vervangen vanwege de kwaliteit van het materiaal).
Tijdens mijn studietijd bezocht ik ook al veel tentoonstellingen. Wat mij vaak bij het werk van tekenaars opviel, was dat ze (uitsluitend) in zwart-wit werkten. Het onderwerp van mijn masterscriptie bleek geboren: ‘want waarom kiezen deze tekenaars ervoor om in zwart-wit te werken?’ ‘En wat zijn de inhoudelijke consequenties van deze keuze – oftewel heeft het gevolgen voor de betekenis van de tekening?’
4 kunstenaars
Helaas is een masterscriptie te klein om alle tekenaars te kunnen behandelen die in zwart-wit werken, en heb ik uiteindelijk – in overleg met mijn scriptiebegeleidster – ervoor gekozen om vier tekenaars te bespreken. Aangezien de Belgische kunstenaar Rinus Van de Velde (1983) mijn grootste voorbeeld is, was de keuze voor zijn tekeningen snel gemaakt. Daarnaast heb ik voor het werk van de Nederlandse kunstenaar Marcel van Eeden (1965), Renie Spoelstra (1974) en de in Spanje geboren, maar in Nederland woonachtige kunstenaar Raquel Maulwurf (1975) gekozen. De komende weken zal ik elk van deze kunstenaars afzonderlijk bespreken. Hierbij neem ik telkens een recente tentoonstelling waarin hun werk te zien is, als uitgangspunt.
Tweedeling
In deze blog zal ik een theoretisch kader schetsen, zoals ik dat ook in mijn scriptie heb gedaan. Het is de context waarbinnen ik de vier kunstenaars heb ingebed. Het gaat te ver om in deze blog diep op de inhoud in te gaan, maar ik probeer wel de belangrijkste punten aan te halen. En eigenlijk zijn er dat maar twee: nostalgie en essentie.
Deel 1: Nostalgie
Het eerste deel van mijn scriptie is volledig gericht op de nostalgische connotaties van zwart-wit. Oftewel, bij het zien van een zwart-wit foto, denk je automatisch aan het verleden. Filmmakers maken daar bijvoorbeeld handig gebruik van, door flashbacks zwart-wit te maken. Maar ook met een eenvoudig filter op Instagram, kun je je eigen foto een ouderwets tintje geven.
Film- en televisiehistoricus Paul Grainge schreef hier zijn proefschrift over: Nostalgia and the black and white image (2000). Hij beschouwt zwart-wit deels als een commerciële strategie. Het is trendy en stijlvol; zwart-wit verkoopt goed. Maar tegelijkertijd geeft hij aan dat diezelfde ‘oppervlakkige coating’ ook betekenis kan geven. Als voorbeeld schrijft hij over het Amerikaanse Time Magazine dat een zwart-wit foto van prinses Diana op de cover plaatste, nadat ze in Parijs was verongelukt. Zwart-wit geeft de foto plotseling een diepere lading en roept zwaarte en ontroering op. Ook al was de foto nog niet zo oud, vanwege het gebruik van zwart-wit veranderde die foto plotseling in een historische herinnering.
Verlangen naar het verleden
Dat veel kunstenaars voor zwart-wit kiezen heeft volgens Grainge nog een andere reden. In navolging van de Amerikaanse literatuurcriticus Frederic Jameson geeft hij aan dat we vervreemd zijn van het verleden, met als gevolg dat er een obsessie voor het verleden zou zijn ontstaan. In een tijd die gekenmerkt wordt door crisissen (denk aan de coronapandemie en de klimaatverandering), hunkeren we massaal naar het verleden als een stabiele en zekere tijd. Hierbij wordt overigens niet over een specifieke tijd of plaats gedroomd. Vandaar dat zwart-wit ook het juiste hulpmiddel blijkt, aangezien het enkel algemene, nostalgische gevoelens kan oproepen.
Authenticiteit
Zwart-wit is meer dan een middel om iets in het verleden te plaatsen. Aan zwart-wit kleeft ook een documentair effect. Oftewel: zwart-wit beelden lijken authentieker, betrouwbaarder en oprechter dan beelden in kleur. Dat komt doordat zwart-wit foto’s aan de analoge fotografie doen denken. En analoge foto’s waren – in vergelijking tot de huidige, digitale fotografie – moeilijker te manipuleren. Bij een zwart-wit foto denk je dus niet zo snel aan photoshop.
Als we goed nadenken weten we dat zwart-wit net zo goed een special effect is dat we via photoshop kunnen toepassen. Zwart-wit roept dus enkel de illusie van authenticiteit op. Het past bij onze huidige zoektocht naar oprechtheid. We leven in een samenleving waarin we niet meer weten wat echt of nep is (de Franse filosoof Jean Baudrillard sprak hier in de jaren tachtig al over). We beleven een groot deel van ons leven via digitale media. Iedereen heeft de Mona Lisa wel een keer gezien, zonder daarvoor ook maar een stap in het Louvre te hebben gezet. Werkelijkheid en fictie lopen door elkaar.
Oprecht tekenen
Kunstenaars blijven tevergeefs pogingen doen om oprechte en authentieke kunstwerken te maken. Ik denk dat de toename van het aantal kunstenaars dat voor het medium tekenkunst kiest hier goed bij aansluit. In vergelijking tot de digitale media is de tekening een relatief traditioneel en ambachtelijk medium. Een tekening oogt puur, zoals we ook in het tweede deel van deze scriptie zullen terugzien.
Deel 2: Essentie
In het tweede deel van mijn scriptie ga ik in op de andere consequenties van het werken in zwart-wit. Terwijl kleur in een tekening of schilderij vaak afleidt, zorgt het gebruik van zwart-wit ervoor dat een tekenaar zich volledig op de inhoud en de vorm – oftewel op de essentie – van zijn werk kan concentreren. Dit past eveneens bij het medium zelf, aangezien een tekening vaak als een directe neerslag van de artistieke gedachten van de kunstenaar wordt opgevat. Tekenmaterialen hebben van zichzelf vaak ook een zwarte of grijze kleur: denk maar aan houtskool, grafiet, krijt en inkt. Doordat tekenmaterialen vaak van aardmaterie zijn gemaakt, wordt het pure karakter van het medium onderstreept.
Beelden in zwart-wit vallen ook vaker op, doordat wij onze wereld in kleur waarnemen. Het plaatst de tekening in een eigen wereld – die los van de onze staat – maar roept tegelijkertijd de aandacht op. Het zorgt voor een spel van aantrekken en afstoten waar sommige kunstenaars – zoals we in de volgende blogs zullen zien – handig gebruik van kunnen maken.
Meer lezen:
Voor Hard//hoofd schreef ik in 2020 naar aanleiding van mijn scriptie het essay ‘Nostalgische saus’: https://hardhoofd.com/nostalgische-saus/
En voor de echte liefhebber; mijn scriptie staat online: https://theses.ubn.ru.nl/bitstream/handle/123456789/4775/Mackus%2C_S.M.W._1.pdf?sequence=1
